Završetkom rata u BiH i početkom izgradnje demokratskog društva, te jačanjem civilnog društva kao bitne karike u društvenim odnosima, javljaju se i prve inicijative za umrežavanjem više organizacija u cilju zajedničkog posmatranja izbora u BiH, u to vrijeme još uvijek organizovanog od strane OSCE-a a ne od domaćih institucija.
Mreža nevladinih organizacija „OKO“ se počela graditi već od 1997. godine, kada su Centri civilnih inicijativa (CCI) započeli raditi na organizovanju prvih regionalnih koalicija u regijama Banjaluka, Prijedor i Tuzla, okupljajući za opštinske izbore 45 nevladinih organizacija i regrutujući 350 posmatrača za period od 2 dana. Za Opšte izbore 1998. Godine CCI je formirao 4 regionalne koalicije (Tuzla, B.Luka-Prijedor-Doboj, Mostar i Sarajevo) sačinjene od 104 nevladine organizacije koje su regrutovale preko 2400 građana volontera za nadgledanje izbora. U aktivnostima kampanje o Stalnom izbornom zakonu 1999. godine formirana je i regionalna koalicija Unsko-sanskog kantona.
Za lokalne i opšte izbore 2000. godine CCI je organizovao Kampanju građanskog nadgledanja izbornog procesa na teritoriji cijele BiH. U ovu kampanju, kroz mrežu „OKO“ BiH, bilo je uključeno ukupno 310 udruženja građana, regrutovano više od 9.000 posmatrača-volontera koji su pokrili 2.600 biračkih mjesta, što je u tom trenutku bilo više od 70% ukupnog broja biračkih mjesta. Mreža „OKO“ BiH je 2002. godine organizovala posmatranje na najvećem broju bračkih mjesta ikad do sada u BiH – 3.683, pokrivajući uz to i 148 opštinskih izbornih komisija (OIK-a) i isto toliko centara za registraciju birača. Građanski posmatrači nadgledali su predizborni proces, izborni dan i postizborne procese. Važno je reći i da su, od tada datih 12 konkretnih preporuka (od kojih su neke unapređenje procesa akreditacije posmatrača, prava posmatrača, pasivna registracija, rok za objavljivanje i potvrdu rezultata, rješavanje problema finansiranja izbornog procesa, itd.) do danas ispunjene skoro sve.
Nakon 2002. godine domaće posmatranje izbora u BiH više nije imalo raniju masovnost i snažan koalicioni pristup, nego u većoj mjeri bilo sporadična i ad hoc aktivnost pojedinih organizacija u regionima u kojima su djelovale. Organizacije civilnog društva okrenule su se ka drugim aspektima djelovanja na izborni proces – kroz javno zagovaranje ka građanima i vlastima, inicijative za unapređenje izbornog zakona, i sl.
Na posljednjim Lokalnim izborima 2012. godine, građansko posmatranje izbora se vraća u koalicionoj formi kroz mrežu organizacija KARIKA predvođenom organizacijom DON iz Prijedora, sa osnovnim ciljem da se stvore preduslovi za povećano učešće građana u procesu predizbornih, izbornih i postizbornih aktivnosti, te motivišu građani za izlazak na izbore. Fokus je dakle bio na izbornom danu, koji je na uzorku od 14 opština i gradova (Prijedor, Bijeljina, Centar Sarajevo i Novi Grad Srajevo, Livno, Trebinje, Foča, Kakanj, Zenica, Banja Luka, Gradiška, Istočna Ilidža, Travnik, Tuzla) je pratilo 234 akreditovana građanska posmatrača. Dostavljeni izvještaji govorili su o nastavku ranije veoma negativne prakse neznanja i neodgovornosti prema biračima.
Prema procjenama posmatrača, od 234 biračkih mjesta koja su posmatrana, samo 20% biračkih odbora radilo je svoj posao profesionalno i prema uputstvima CIK-a. Ustanovljen je i manjak znanja i dosta neodgovornosti u predizbornom periodu u kojem je vršeno regrutovanje i provjera znanja biračkih odbora. Istaknuto je da su birački odbori u skladu sa Uputstvom o utvrđivanju kvalifikacija, broja članova, postupka žrijebanja i imenovanja, obuke, provjere znanja i 7 certificiranja članova biračkih odbora i mobilnih timova, bili sastavljeni skoro isključivo od članova političkih partija, a u velikom broju na značajnim biračkim mjestima bili su raspoređeni doktori, direktori javnih i privatnih firmi.
Koalicija za slobodne i poštene izbore ,,Pod lupom” je započela dugoročno nadgledanje izbora u Bosni i Hercegovini (BiH) 1. jula 2014. godine, putem Glavnog ureda i 7 regionalnih ureda sa 42 dugoročna posmatrača na terenu. Do danas je Koalicija posmatrala Opšte izbore 2014., prijevremene lokalne izbore u sedam opština i Lokalne izbore 2016. godine. Na Lokalnim izborima 2016. godine, Koalicija je za razliku od Opštih izbora 2014. godine, dodatni fokus stavila i na posmatranje izborne kampanje političkih subjekata, te na monitoring medijskog izvještavanja. Izvještaj o monitoringu Lokalnih izbora 2016. u kojem su date preporuke za unapređenje izbornog zakonodavstva, a koje će Koalicija aktivno zagovarati u narednom periodu, možete preuzeti ovdje.
