Birački odbori su dio izborne administracije, to su ad hoc tijela koja se imenuju pred svake izbore. Njihov zadatak je da neposredno rukovode radom biračkog mjesta, obezbjeđuju pravilnost i tajnost glasanja te evidentiraju rezultate. Sastoje se od tri ili pet članova i njihovih zamjenika, u zavisnosti od broja birača na biračkom mjestu. Članove biračkih odbora nominuju politički subjekti, a tamo gdje politički subjekti to ne urade, onda članove biračkih odbora imenuju lokalne izborne komisije.
Još od 2014. godine, Koalicija „Pod lupom“ je upozoravala javnost, izbornu administraciju i donosioce odluka na tzv. trgovinu mjestima u biračkim odborima između političkih subjekata. Iako je Izborni zakon BiH jasan i propisuje da politički subjekti ovjereni za učešće na izborima mogu imati samo po jednog predstavnika u sastavu jednog biračkog odbora, u praksi to često nije slučaj i na različite načine se ova zakonska odredba pokušava izigrati. U julu 2022. godine, Visoki predstavnik u BiH donio je Odluku o izmjenama i dopunama Izbornog zakona BiH gdje je, između ostalog, zabranjena zloupotreba zakonskog prava na učešće u radu biračkog odbora fiktivnim predstavljanjem, te je zabranjeno i lažno predstavljanje u ime bilo kojeg političkog subjekta sa ciljem pogodavanja drugom političkom subjektu. Za utvrđena kršenja Zakona u ovom smislu predviđene su i sankcije.
Posmatrači Koalicije „Pod lupom“ su prijavili navode o 55 slučajeva trgovine mjestima u biračkim odborima u 36 različitih opština/gradova. Uvidom u listu ovjerenih političkih subjekata za učešće na predstojećim Opštim izborima, nastavlja se trend širom BiH gdje se određeni broj političkih subjekata prijavljuje i ovjerava za učešće na izborima u osnovnim izbornim jedinicama u kojima nemaju nikakvo djelovanje, opštinski odbor, službene prostorije niti se planiraju ozbiljno nadmetati u izbornoj utrci, što može upućivati na zaključak da se to radi sa namjerom da se ostvari trgovina mjestima u biračkim odborima.
Sa obzirom na nove zakonske odredbe koje zabranjuju trgovinu mjestima u biračkim odborima i predviđaju visoke novčane sankcije, kako za pojedinačne prekršioce tako i za političke subjekte, čini se da je određeni broj političkih subjekata odustao direktno od ovih namjera, a što se može zaključiti po tome da u većem broju osnovnih izbornih jedinica politički subjekti nisu dostavili dovoljan broj kandidata/kinja za članove/ice i zamjenike/ice biračkih odbora. S tim u vezi, nažalost, postoje naznake da je trgovina mjestima u biračkim odborima iz oblika stranačke korupcije prešla u još gori oblik, sistemske korupcije. Koaliciji “Pod lupom” iz više gradova i opština stigle su prijave, kako sa dokazima tako i snažnim indicijama, da pojedine lokalne izborne komisije učestvuju u manipulacijama članstvom u biračkim odborima imenujući stranačke osobe u sastave biračkih odbora kao predstavnike lokalne izborne komisije.
Takođe, Koalicija „Pod lupom“ je u prethodnom periodu provela istraživanje i sačinila analizu transparentnosti biračkih odbora sa fokusom upravo na tzv. trgovinu mjestima u biračkim odborima. Po zadatoj metodologiji, istraživanje je obuhvatilo 10% od ukupnog broja biračkih mjesta u BiH odnosno 500 biračkih mjesta u 126 opština/gradova. Rezultati analize jasno i precizno potvrđuju postojanje izbornih nepravilnosti, na koje Koalicija godinama ukazuje. Istraživanje je ukazalo na potencijalnu sumnju na trgovinu mjestima u biračkim odborima za preko 17% članova/ica biračkih odbora, ili njih 747, od 4.337 članova/ica biračkh odbora, koliko ih je bilo predmetom analize. U najvećem broju slučajeva riječ je o osobama koje su se nalazile na listama biračkih odbora i za Opšte/opće izbore 2022. godine, ali i za Lokalne izbore 2020. godine koje su dolazile ispred različitih političkih subjekata.
ODIHR u svome Finalnom izvještaju Izborne posmatračke misije navodi da kako bi se obezbijedilo pravovremeno formiranje, nepristrasnost i profesionalizam biračkih odbora i povećalo povjerenje zainteresovanih strana, organi vlasti treba da preispitaju sistem imenovanja biračkih odbora. Navedeno je da bi se to moglo postići ograničavanjem prava na imenovanje članova u biračke odbore samo na stranke zastupljene u državnom i entitetskim parlamentima, ili one koje su izvučene iz stalnog spiska obučenih ljudi koji održava Centralna izborna komisija.
Uzimajući u obzir sve navedeno, već sada se da zaključiti da je nužno čim prije pristupiti procesu izmjena zakonskog okvira koji se tiče biračkih odbora kako bi se stalo u kraj navedenim zloupotrebama. Koalicija „Pod lupom“ insistira da je neophodno:
- izmijeniti postupak odabira predsjednika i zamjenika biračkog odbora na način da iste biraju opštinske/gradske izborne komisije na osnovu javnog poziva i kriterija koje će propisati CIK BiH, a koji će biti imenovani i obučavani za rad u neizbornim godinama.
- doprinijeti sprečavanju trgovine mjestima u biračkim odborima koju vrše politički subjekti na način da se uvedu dodatni restriktivniji kriterijumi po kojim se politički subjekti kvalifikuju za učešće u radu biračkih odbora.
- sankcionisati neopravdana odustajanja od rada u biračkom odboru uoči izbornog dana zabranom angažmana u najmanje dva izborna ciklusa te propisati vođenje takvih evidencija na nivou lokalne izborne administracije.
